Wyrok TSUE: solidarna odpowiedzialność za VAT - wzrasta znaczenie należytej staranności

TSUE stanął na stanowisku, że prawo unijne pozwala krajom na wprowadzenie przepisów, które mogą obciążyć odpowiedzialnością za zapłatę VAT kogoś innego niż podatnika, jeśli jest to konieczne do zabezpieczenia wpływów z podatku.

Czego dotyczyła sprawa?

Podmiot prowadzący działalność w zakresie sprzedaży napojów został poddany dochodzeniu podatkowemu przez belgijski organ podatkowy za naruszenia przepisów VAT w 2011 roku. Do naruszeń należało zorganizowanie przez spółkę systemu wystawiania fałszywych faktur, w ramach którego towary wskazane na tych fakturach nie były dostarczane klientom wymienionym na tych fakturach, lecz innym podmiotom.

Na spółkę został wydany nakaz zapłacenia zaległego podatku VAT w tym z tytułu odpowiedzialności solidarnej i z tytułu zwrotu VAT na podstawie błędnie wystawionych not kredytowych, grzywny z tytułu błędnych wzmianek na wystawionych fakturach oraz nieuiszczenia VAT.

Równolegle toczyło się postępowanie karne dotyczące naruszeń z lat 2012-2014.Sąd nałożył na spółkę grzywnę za oszustwa podatkowe i posługiwanie się fałszywymi dokumentami w zakresie VAT i podatków dochodowych, a także za niezgłoszenie dochodów do celów podatku dochodowego od osób prawnych oraz za niezgłoszenie sprzedaży i VAT należnego od tych sprzedaży, w całości z zamiarem popełnienia oszustwa lub wyrządzenia szkody.

Przed sądem odwołującym, podmiot argumentował, że zgodnie z orzecznictwem Trybunału nikt nie może zostać bezwarunkowo pociągnięty do odpowiedzialności za oszustwo innej osoby oraz prowadziłoby to do naruszenia zasady proporcjonalności. Sąd odsyłający zwrócił się do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z pytaniami dotyczącymi zgodności belgijskich przepisów z dyrektywą VAT oraz zasadą proporcjonalności i neutralności VAT, a także zasadą „ne bis in idem” dotyczącą kumulacji sankcji administracyjnych i karnych.

Wyrok TSUE

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej rozpatrywał pytanie, czy przepisy krajowe mogą nakładać odpowiedzialność za zapłatę VAT na osoby inne niż podatnik (odpowiedzialność solidarna), bez możliwości oceny ich indywidualnego wkładu w oszustwo podatkowe.

TSUE stwierdził, że dyrektywa VAT zezwala państwom członkowskim na uznanie osoby za solidarnie odpowiedzialną za zapłatę VAT, jeśli w momencie realizacji transakcji osoba ta wiedziała lub powinna była wiedzieć, że podatek należny z tytułu tej transakcji lub jakiejkolwiek wcześniejszej lub późniejszej transakcji nie zostanie zapłacony. Państwa członkowskie mogą opierać się na domniemaniach, pod warunkiem, że nie są one sformułowane w sposób, który praktycznie uniemożliwia lub nadmiernie utrudnia ich obalenie przez podatnika. Podmioty gospodarcze, które podejmują wszelkie możliwe działania, aby upewnić się, że ich transakcje nie są częścią łańcucha obejmującego nadużycia lub oszustwa, powinny móc powołać się na legalność tych transakcji, aby uwolnić się od ryzyka poniesienia solidarnej odpowiedzialności za zapłatę podatku należnego od innego podatnika.

W wyroku stwierdzono również, że nie stoi on na przeszkodzie przepisom krajowym, które dopuszczają kumulację sankcji karnych i sankcji administracyjnych o charakterze karnym nałożonych w odrębnych postępowaniach za czyny tego samego rodzaju, mające jednak miejsce w kolejno następujących latach podatkowych, które są przedmiotem postępowań administracyjnych o charakterze karnym za jeden rok podatkowy i przedmiotem postępowania karnego za inny rok podatkowy.

Należyta staranność VAT – szansa na uniknięcie sankcji i oskarżeń o udział w oszustwach podatkowych

Wnioski dla polskich podatników:

1. Tezy wyroku mogą znaleźć zastosowanie dla podatników zmuszonych do zapłaty VAT na podstawie polskich przepisów o odpowiedzialności solidarnej. Zgodnie z art., 105a ustawy o VAT podatnik na rzecz którego dokonano dostawy towarów, o których mowa w załączniku nr 15 do ustawy, odpowiada solidarnie wraz z podmiotem dokonującym dostawy za jego zaległości podatkowe, w części podatku proporcjonalnie przypadającej na dostawę dokonaną na jego rzecz, jeżeli w momencie dokonania tej dostawy podatnik wiedział lub miał uzasadnione podstawy do tego, aby przypuszczać, że cała kwota podatku przypadająca na dokonaną na jego rzecz dostawę lub jej część nie zostanie wpłacona na rachunek urzędu skarbowego. Ust. 2 tego samego przepisu doprecyzowuje, że taka sytuacja ma miejsce „jeżeli okoliczności towarzyszące tej dostawie towarów lub warunki, na jakich została ona dokonana, odbiegały od okoliczności lub warunków zwykle występujących w obrocie tymi towarami, w szczególności, jeżeli cena za dostarczone podatnikowi towary była bez uzasadnienia ekonomicznego niższa od ich wartości rynkowej”. Mechanizm obejmuje towary i usługi takie jak:
   • Metale:
     • Wyroby stalowe, w tym pręty, blachy, rury, profile.
     • Metale szlachetne, takie jak złoto, srebro czy platyna.Elektronika:
   • Elektronika:
     • Telefony komórkowe, smartfony.
     • Komputery, tablety.
     • Konsole do gier wideo.
   • Materiały budowlane:
     • Wyroby z betonu, cementu i gipsu.
     • Stal konstrukcyjna.
     • Części i akcesoria do instalacji hydraulicznych i sanitarnych.
   • Odpady i surowce wtórne:
     • Odpady z metali żelaznych i nieżelaznych.
     • Surowce wtórne, np. złom.
   • Wyroby z węgla:
     • Węgiel kamienny.
     • Brykiety i paliwa z węgla.
   • Usługi:
     • Roboty budowlane, w tym związane z budową, remontem, modernizacją budynków i budowli.
     • Usługi związane z nieruchomościami (w określonych przypadkach).
2. Wyrok mówi, że państwo członkowskie (także Polska) nie może nałożyć solidarnej odpowiedzialności na podmiot inny niż podatnik w każdym przypadku, tylko musi wystąpić taka sytuacja, że „w momencie realizacji transakcji osoba ta [ten solidarnie odpowiedzialny „zamiast” podatnika] wiedziała lub powinna była wiedzieć, że podatek należny z tytułu tej transakcji lub jakiejkolwiek wcześniejszej lub późniejszej transakcji nie zostanie zapłacony”.
3. Oznacza to, że dla polskich podmiotów potencjalnie odpowiedzialnych solidarnie za VAT (kupujących towary / usługi objęte solidarną odpowiedzialnością) ostatnią linia obrony przed solidarną odpowiedzialnością może być wprowadzenie procedur należytej staranności. Dzięki tym procedurom można dowodzić, że nabywca „nie wiedział ani nie mógł wiedzieć” że sprzedawca nie rozliczy VAT.

Co to jest należyta staranność?

Należytą staranność w zakresie VAT można opisać jako zestaw działań, które podatnik powinien podjąć, a które będą oceniane przez urzędników skarbowych w kontekście rozliczeń VAT związanych z działalnością gospodarczą. Przestrzeganie należytej staranności przy transakcjach z kontrahentami jest kluczowe dla prawidłowego rozliczania podatku od towarów i usług, umożliwiając ocenę prawa podatnika do odliczenia podatku naliczonego.

Ministerstwo Finansów opublikowało dokument pt. "Metodyka w zakresie oceny zachowania należytej staranności przez nabywców towarów w transakcjach krajowych" (dalej: Metodyka). Ma ona zastosowanie do nabywców towarów w obrocie krajowym, którzy nie dokonali oszustwa w zakresie podatku VAT oraz nie wiedzieli, że transakcja, w wyniku której nabyli towar, służy oszustwu w zakresie VAT.

Dlaczego należyta staranność jest tak ważna?

Zgodnie z Metodyką, prawo do odliczenia podatku naliczonego może zostać odmówione, jeśli podatnik dopuścił się oszustwa lub nadużycia podatkowego. Odmowa może również nastąpić, gdy podatnik był świadomy lub mógł przypuszczać, że jego transakcja jest związana z oszustwem podatkowym dotyczącym VAT. W związku z tym kluczowe jest, aby ocenić, czy podatnik zachował należytą staranność przy zawieraniu transakcji, biorąc pod uwagę obiektywne okoliczności, które mogą wskazywać na naruszenie prawa podatkowego lub próbę oszustwa.

W oparciu o metodykę podatnicy w praktyce wdrażają procedury należytej staranności VAT. Dobrze przygotowana procedura pozwala określić, jakie działania powinien podjąć nabywca w celu zachowania prawa do odliczenia VAT oraz ustalić ścieżkę systematycznego ich podejmowania. Działania idące w tym kierunku, aby były skuteczne nie powinny ograniczać się do napisania dokumentu „do szuflady”, ale powinny obejmować etapy i działania takie jak:

1. Analizę wewnętrznych procedur.
2. Przygotowanie procedury należytej staranności VAT.
3. Rekomendacje oraz zalecenia w razie wykrycia czynników ryzyka.
4. Przeszkolenie pracowników.

Audyt VAT

W celu zabezpieczenia się przed kontrolami warto również ocenić sytuację podmiotu na gruncie m.in. należytej staranności VAT poprzez zlecenie specjalistom przeprowadzenia audytu oraz wsparciu we wprowadzeniu procedury należytej staranności w zakresie VAT. Wynik takiego audytu może być cenną wskazówką dającą odpowiedź na pytanie czy zasadne jest wprowadzenie procedury należytej staranności w VAT.